Czym jest testosteron i dlaczego jest tak ważny?

Słowo "testosteron" u większości z nas budzi skojarzenia związane z mężczyznami, mięśniami i szeroko rozumianą męskością. Jest ono oczywiście słuszne, ale jednocześnie bardzo uproszczone. Testosteron, niepozorny związek chemiczny krążący w naszej krwi, jest bowiem znacznie więcej niż tylko "męskim hormonem". Pełni on niebagatelną rolę jeśli chodzi o utrzymywanie zdrowia fizycznego, psychicznego i metabolicznego - zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet. Zrozumienie jego roli w naszym organizmie jest niezbędne do tego, abyśmy byli świadomi tego, jak w prawidłowy sposób zadbać o nasze zdrowie.

Czym jest testosteron?

Testosteron należy do grupy hormonów zwanych androgenami. Jest on najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy. Pod względem chemicznym jest steroidowym hormonem płciowym, który produkowany jest głównie w jądrach u mężczyzn, w jajnikach u kobiet oraz – w znacznie mniejszych ilościach – w korze nadnerczy u obu płci.

Produkcja testosteronu nie dzieje się jednak spontanicznie. Jest ona ściśle kontrolowana przez skomplikowany system, którym jest oś podwzgórze-przysadka-gonady (oś HPG). Podwzgórze w mózgu wydziela hormon GnRH, który stymuluje przysadkę mózgową do produkcji hormonów luteinizującego (LH) i folikulotropowego (FSH). To właśnie LH bezpośrednio pobudza komórki Leydiga w jądrach (lub komórki tekalne w jajnikach) do syntezy i wydzielania testosteronu. W momencie, kiedy poziom testosteronu we krwi wzrośnie, wysyła on sygnał zwrotny do podwzgórza i przysadki, tym hamując dalsze wydzielanie GnRH, LH i FSH – to mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego, zdecydowanie najważniejszy dla utrzymania równowagi hormonalnej.

Jakie funkcje pełni testosteron w naszym organizmie?

Rola testosteronu w organizmie jest bardzo szeroka i wykracza ona daleko poza kształtowanie męskich cech płciowych. W życiu płodowym testosteron jest odpowiedzialny m.in. za wykształcenie męskich narządów płciowych. W okresie dojrzewania odpowiada za tzw. trzeciorzędowe cechy płciowe, do których zaliczamy: 

• mutację głosu, 

• wzrost owłosienia typu męskiego (twarz, klatka piersiowa, okolica łonowa), 

• rozwój masy mięśniowej i kości, 

• rozpoczęcie produkcji plemników (spermatogeneza). 

Nie można jednak pominąć jeszcze jednego aspektu, który ściśle powiązany jest z działaniem testosteronu. U dorosłych mężczyzn utrzymuje popęd płciowy (libido), erekcję oraz ciągłą produkcję spermy.

Należy także zaznaczyć, że testosteron jest silnym hormonem anabolicznym. Oznacz to, że stymuluje budowę tkanek, w szczególności tkanki mięśniowej. Poprawia wykorzystanie białek przez organizm, wspierając przyrost i utrzymanie masy mięśniowej. Jednocześnie wpływa na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, tym samym sprzyjając jej redukcji, szczególnie w okolicy brzucha. Odpowiedni poziom testosteronu pomaga także utrzymać zdrową gęstość mineralną kości, zmniejszając ryzyko osteoporozy i złamań w późniejszym wieku.

Odczuwasz chroniczne zmęczenie, brak motywacji, obniżony nastrój lub trudności z koncentracją? Niski poziom testosteronu może być jednym z czynników. Hormon ten ma znaczący wpływ na poziom energii życiowej, samopoczucie psychiczne (obniża ryzyko depresji) oraz funkcje poznawcze, takie jak pamięć i zdolność skupienia uwagi. Utrzymanie optymalnego poziomu jest ważne dla dobrostanu psychicznego.

Badania wskazują na związek pomiędzy prawidłowym poziomem testosteronu a zdrowiem układu krążenia. Testosteron może korzystnie wpływać na profil lipidowy (poprawia stosunek "dobrego" HDL do "złego" LDL cholesterolu), wrażliwość tkanek na insulinę (co jest kluczowe w zapobieganiu cukrzycy typu 2) oraz stan śródbłonka naczyń krwionośnych.

Objawy niedoboru testosteronu - jak je rozpoznać?

Niedobór testosteronu, którego termin medyczny to hipogonadyzm, występuje wówczas, kiedy organizm nie produkuje wystarczającej ilości tego hormonu. Może to wynikać z problemów z jądrami (tzw. hipogonadyzm pierwotny) lub z zaburzeń w ośrodkach kontroli w mózgu (podwzgórze/przysadka - tzw. hipogonadyzm wtórny). Objawy są często subtelne i rozwijają się stopniowo. Oto najczęstsze objawy, które mogą wskazywać na niedobór testosteronu - zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet:

• Spadek energii i przewlekłe zmęczenie - nawet po odpowiednio długim i zdrowym śnie

• Obniżenie libido i zaburzenia erekcji - znaczący spadek zainteresowania seksem i trudności w osiągnięciu lub utrzymaniu erekcji.

• Obniżenie nastroju, drażliwość, trudności z koncentracją - dopada nas “poczucie wypalenia", nieuzasadnionego smutku lub brak motywacji.

• Utrata masy i siły mięśniowej - nawet wówczas, kiedy jesteśmy bardzo aktywni fizycznie. 

• Wzrost tkanki tłuszczowej, szczególnie brzusznej czyli tzw. otyłość brzuszna.

• Zmniejszenie ilości owłosienia ciała i twarzy.

• Spadek gęstości mineralnej kości (osteopenia/osteoporoza), które przyczynia się do zwiększenia ryzyka złamań.

• Uderzenia gorąca (rzadziej niż u kobiet w menopauzie).

Ważne jest, aby podkreślić, że obniżanie się poziomu testosteronu jest naturalną częścią procesu starzenia się u mężczyzn (andropauza), zwykle rozpoczynającą się po 30.-40. roku życia. Jednak gwałtowny lub bardzo znaczący spadek, zwłaszcza u młodszych mężczyzn, lub towarzyszące mu uciążliwe objawy, wymagają konsultacji lekarskiej i diagnostyki (badanie poziomu całkowitego i wolnego testosteronu we krwi, zwykle rano, gdy poziom jest najwyższy).

Testosteron u kobiet - jakie ma znaczenie?

Prawdą jest, że kobiety produkują znacznie mniej testosteronu niż mężczyźni (około 1/10 do 1/20 ilości). Mimo tego, hormon ten odgrywa w ich organizmach istotną i często niedocenianą rolę. U kobiet testosteron jest wytwarzany głównie w jajnikach i nadnerczach.

Zarówno zbyt niski, jak i zbyt wysoki poziom testosteronu u kobiet może powodować problemy. Niedobór może objawiać się spadkiem libido, zmęczeniem i obniżeniem nastroju. Nadmiar natomiast (np. w przebiegu zespołu policystycznych jajników - PCOS) może prowadzić do hirsutyzmu (czyli pojawienia się nadmiernego owłosienia typu męskiego), trądziku, zaburzeń miesiączkowania i problemów z płodnością. U kobiet diagnostyka i ewentualna terapia zaburzeń poziomu testosteronu są bardziej złożone i wymagają szczególnej ostrożności oraz doświadczenia lekarza.

Czynniki wpływające na poziom testosteronu

Poza wiekiem i ewentualnymi schorzeniami, na poziom testosteronu wpływ mają również nasze codzienne wybory i styl życia. Otyłość, zwłaszcza brzuszna, jest silnie skorelowana z obniżeniem poziomu testosteronu to jeden z najczęstszych objawów, które mogą sugerować nieprawidłowy poziom testosteronu. Tkanka tłuszczowa, szczególnie trzewna, sprzyja konwersji testosteronu do estrogenów oraz zwiększa stan zapalny i oporność na insulinę, co dodatkowo zaburza produkcję hormonu. Utrata nadmiernej masy ciała jest jedną z najskuteczniejszych naturalnych metod podniesienia poziomu testosteronu.

Regularny trening, zwłaszcza oporowy (siłowy) i interwałowy o wysokiej intensywności (tzw. HIIT), skutecznie stymuluje naturalną produkcję testosteronu. Ważna jest jednak umiarkowana intensywność – przetrenowanie i chroniczny stres mogą mieć odwrotny efekt.

Nie można także pominąć znaczenia snu w dbaniu o prawidłowy poziom testosteronu. Głęboki, regenerujący sen jest absolutnie kluczowy dla zdrowej gospodarki hormonalnej, w tym produkcji testosteronu. Znaczna część dziennego wyrzutu testosteronu u mężczyzn występuje podczas snu REM. Chroniczny niedobór snu (mniej niż 7-8 godzin dobrej jakości) znacząco obniża jego poziom.

Przewlekły stres podnosi poziom  kortyzolu. Z kolei wysoki kortyzol działa antagonistycznie wobec testosteronu – hamuje jego produkcję i sprzyja jego rozkładowi. Zarządzanie stresem (techniki relaksacyjne, mindfulness, hobby) jest więc ważnym elementem utrzymania równowagi hormonalnej.

Zbilansowana dieta, bogata w pełnowartościowe białko, zdrowe tłuszcze (w tym cholesterol, który jest prekursorem testosteronu), witaminy (szczególnie D i z grupy B) oraz minerały (cynk, magnez, selen) jest podstawą. Unikanie nadmiaru cukru, przetworzonej żywności i alkoholu również ma znaczenie. Nadmierne restrykcje kaloryczne mogą obniżać poziom hormonu.

Oczywiście nadmierne spożywanie alkoholu oraz palenie tytoniu ma również bardzo negatywny wpływ na produkcję testosteronu i jakość nasienia.

Równowaga i zdrowie - nie lekceważ niedoborów testosteronu

Testosteron jest hormonem o fundamentalnym znaczeniu dla zdrowia i dobrostanu człowieka. Jego wpływ rozciąga się od rozwoju płciowego, przez budowę mięśni i kości, metabolizm, poziom energii, po funkcje poznawcze i samopoczucie psychiczne. Zarówno niedobór, jak i nadmiar (szczególnie u kobiet) mogą prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowotnych i obniżenia jakości życia.

Najważniejsza jest równowaga i zdrowy styl życia. Dbanie o prawidłową masę ciała, regularną aktywność fizyczną, odpowiednią ilość dobrej jakości snu, zarządzanie stresem i zbilansowaną dietę to najskuteczniejsze naturalne strategie wspierania optymalnego poziomu tego kluczowego hormonu. Jeśli doświadczasz objawów sugerujących niedobór testosteronu, nie wahaj się skonsultować z lekarzem – odpowiednia diagnostyka i, jeśli konieczna, właściwie prowadzona terapia, mogą znacząco poprawić Twoje zdrowie i samopoczucie. Pamiętaj, że testosteron to nie symbol agresji, lecz istotny element biologicznej orkiestry, której harmonijne brzmienie decyduje o naszej witalności.

Źródła:

Bhasin S. et al., Testosterone Therapy in Men With Hypogonadism: An Endocrine Society Clinical Practice Guideline, Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 2018.

Davison S.L. et al., Androgen levels in females, Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 2005.

Vingren J.L. et al., Testosterone in resistance exercise, Sports Medicine, 2010.

8.