Wolny vs całkowity testosteron - na czym polega różnica?
Testosteron – choć brzmi jak pojedyncza substancja – w twojej krwi występuje w różnych "postaciach". Zrozumienie różnicy między testosteronem całkowitym (TT) a wolnym (FT) to nie akademicka ciekawostka, lecz fundament trafnej diagnozy niedoborów hormonalnych. W tym artykule wyjaśniamy biologiczne mechanizmy, kliniczne znaczenie i praktyczne wnioski z tej różnicy.
Testosteron całkowity - co to właściwie znaczy?
Testosteron całkowity (TT) to – jak nazwa wskazuje – suma wszystkich cząsteczek testosteronu krążących w twoim krwiobiegu. Obejmuje on trzy główne frakcje. Pierwszą z nich jest testosteron związany z SHBG (Sex Hormone-Binding Globulin), czyli około 60-70% całkowitej puli. SHBG to białko produkowane głównie w wątrobie, które ściśle i nieodwracalnie wiąże testosteron. Hormon związany z SHBG jest biologicznie nieaktywny – nie może wiązać się z receptorami komórkowymi i wywierać efektów fizjologicznych. Jego rolą jest magazynowanie i transport.
Testosteron związany z albuminami stanowi około 25-35% TT i jest to tym samym druga jego frakcja w naszym organizmie. Albuminy to najobficiej występujące białka osocza. Wiążą testosteron słabo i odwracalnie. W określonych warunkach (np. gdy stężenie wolnego hormonu spada) testosteron może się "odłączyć" od albuminy i stać się aktywny. Ta frakcja jest uważana za potencjalnie dostępną biologicznie. I ostatnia frakcja czyli tzw. wolny testosteron (FT). To zaledwie 1-3% całkowitego testosteronu. Jest to hormon niezwiązany z żadnym białkiem nośnikowym. Jak wyjaśnimy dalej, tylko ta frakcja jest bezpośrednio biologicznie aktywna.
TT = Testosteron związany z SHBG + Testosteron związany z albuminami + Wolny testosteron (FT). TT daje więc ogólny obraz "zapasów" hormonu w organizmie, ale nie mówi, jaka jego część jest rzeczywiście gotowa do działania.
Wolny testosteron - nie lekceważ jego znaczenia
Wolny testosteron (Free Testosterone, FT) to jedyna forma hormonu, która może swobodnie przenikać przez błony komórkowe, wiązać się z receptorami androgenowymi wewnątrz komórek i wywoływać konkretne efekty biologiczne. To właśnie FT:
Stymuluje rozwój i utrzymanie męskich cech płciowych (zarost, niski głos, budowa ciała);
Napędza popęd seksualny (libido) i jest kluczowy dla erekcji;
Wspomaga budowę i utrzymanie masy mięśniowej oraz siły;
Wpływa na metabolizm tłuszczów (przeciwdziała otyłości brzusznej);
Utrzymuje gęstość mineralną kości;
Wpływa na produkcję czerwonych krwinek (erytropoezę);
Moduluje nastrój, poziom energii i funkcje poznawcze.
FT działa jak klucz pasujący do zamka (receptora androgenowego). Hormon związany z białkami (zwłaszcza SHBG) jest jak klucz schowany w sejfie – fizycznie jest obecny, ale nie może otworzyć drzwi (aktywować receptora).
Dlaczego różnica jest tak ważna, czyli problem z SHBG
Gdyby poziom białka wiążącego SHBG był zawsze stały u wszystkich mężczyzn, pomiar samego testosteronu całkowitego (TT) byłby w zupełności wystarczający, aby ocenić aktywność hormonalną. Niestety, poziom SHBG znacząco się waha w zależności od wielu czynników, co czyni TT niewystarczającym markerem w wielu sytuacjach klinicznych:
Wiek: Poziom SHBG rośnie z wiekiem. Starszy mężczyzna może mieć TT w dolnej granicy normy wiekowej, ale jednocześnie bardzo niskie FT, ponieważ większość hormonu jest "uwięziona" przez wysokie SHBG. To wyjaśnia, dlaczego objawy niedoboru (np. spadek libido, zmęczenie) mogą występować mimo "prawidłowego" TT u seniorów.
Otyłość (szczególnie brzuszna): Otyłość powoduje obniżenie poziomu SHBG. Może to prowadzić do sytuacji paradoksalnej: mężczyzna z otyłością ma TT w normie (lub nawet nieco obniżone), ale względnie wyższe FT w porównaniu do mężczyzny o tej samej wartości TT, ale prawidłowej masie ciała i wyższym SHBG. Jednakże, otyłość sama w sobie zaburza produkcję testosteronu, więc często TT i FT są obniżone, ale proporcje są zmienione.
Insulinooporność i cukrzyca typu 2: Podobnie jak otyłość, obniżają poziom SHBG.
Choroby tarczycy: Niedoczynność tarczycy wiąże się z podwyższonym SHBG, podczas gdy nadczynność tarczycy – z obniżonym SHBG.
Choroby wątroby: Poważne uszkodzenie wątroby (np. marskość) może obniżać produkcję SHBG.
Leki: Na przykład leki przeciwdrgawkowe, estrogeny, tamoksyfen mogą zwiększać SHBG, podczas gdy glikokortykosteroidy, progestyny, sterydy anaboliczne mogą je obniżać.
Konsekwencja: Dwóch mężczyzn może mieć identyczny poziom testosteronu całkowitego (TT), ale zupełnie różny poziom wolnego testosteronu (FT) i doświadczać innych objawów klinicznych właśnie z powodu różnic w stężeniu SHBG.
Kiedy badać wolny testosteron (FT)?
Pomiar testosteronu całkowitego (TT) jest podstawowym, pierwszym krokiem diagnostycznym. Jednak w następujących sytuacjach oznaczenie wolnego testosteronu (FT) jest niezbędne lub wysoce zalecane, aby postawić trafną diagnozę:
Wynik TT w "szarej strefie": Gdy TT znajduje się w dolnej granicy normy (np. 250-350 ng/dL lub 8.7-12.1 nmol/L), a pacjent ma wyraźne objawy niedoboru testosteronu (spadek libido, przewlekłe zmęczenie, utrata masy mięśniowej, obniżony nastrój). Wtedy FT może potwierdzić, że aktywna biologicznie frakcja jest faktycznie zbyt niska, pomimo "prawie w normie" TT.
Stan, w którym podejrzewa się nieprawidłowy poziom SHBG:
Starszy wiek - z powodu naturalnego wzrostu SHBG.
Otyłość (szczególnie brzuszna), insulinooporność, cukrzyca typu 2 - z powodu obniżenia SHBG.
Podejrzenie lub rozpoznana choroba tarczycy.
Poważne choroby wątroby lub nerek.
Przyjmowanie leków wpływających na SHBG.
U mężczyzn z potwierdzonym hipogonadyzmem leczonych testosteronem, kontrola poziomu FT (obok TT i innych parametrów jak hematokryt, PSA) może być istotna, zwłaszcza jeśli występują objawy sugerujące przedawkowanie (np. nadmierna pobudliwość, erytrocytoza) pomimo TT w docelowym zakresie.
Jak mierzy się wolny testosteron?
Oznaczenie FT jest technicznie trudniejsze i mniej standardyzowane niż pomiar TT. Dostępne są główne metody:
Równowaga Dializy (Equilibrium Dialysis - ED)
Uznawana za "złoty standard" i najbardziej dokładną. Jest jednak droga, czasochłonna i wymaga specjalistycznego sprzętu, przez co rzadko stosowana w rutynowej diagnostyce.
Obliczenia (kalkulacje) na podstawie TT, SHBG i albuminy
Najczęściej stosowana metoda w praktyce klinicznej. Korzysta ze znanych równań (np. Vermeulen, Sodergard), które wykorzystują zmierzone wartości TT, SHBG i często przyjmują stałe stężenie albuminy lub też je mierzą. Wynik FT jest obliczany, a nie bezpośrednio mierzony. Dokładność zależy od precyzji pomiarów TT i SHBG oraz słuszności założeń równania.
Metody Immunologiczne (Direct FT)
Są szybsze i tańsze, ale niestety obarczone znacznym błędem, zwłaszcza przy niskich stężeniach FT. Wyniki mogą być zawyżone lub zaniżone. Nie są zalecane przez wiodące towarzystwa endokrynologiczne do stosowania klinicznego ze względu na niską wiarygodność.
TT i FT – dwie strony medalu hormonalnego
Testosteron całkowity (TT) pokazuje, ile hormonu masz w systemie. Wolny testosteron (FT) pokazuje, ile hormonu jest faktycznie gotowe do pracy. Różnica między nimi jest kluczowa i wynika z obecności białek wiążących, głównie SHBG, których poziom zmienia się dynamicznie pod wpływem wieku, chorób i stylu życia. TT jest dobrym pierwszym badaniem przesiewowym.
FT jest niezbędne, gdy:
TT jest na granicy normy, a objawy są obecne, istnieją czynniki wpływające na SHBG (wiek, otyłość, choroby tarczycy, wątroby, leki), potrzebna jest pełna ocena aktywności androgenowej.
Nigdy nie interpretuj wyników TT czy FT samodzielnie. Ich znaczenie kliniczne ocenia lekarz (endokrynolog, urolog, androlog) w kontekście Twoich objawów, stanu zdrowia, wieku i innych badań. Trafna diagnoza niedoboru testosteronu wymaga połączenia objawów klinicznych z odpowiednio zinterpretowanymi wynikami badań laboratoryjnych – zarówno TT, jak i FT, gdy jest to uzasadnione.
